सङ्कटकालको समय । हामीले प्रकाशन गरिरहेको ‘सूत्रधारश्री’ साप्ताहिक पत्रिकाको डेस्कको काम सकिएको थियो । डिजाइन सकेपछि ‘ट्रेसिङ’ मा पत्रिकाको खाका निकाल्नुपर्ने थियो । डिजाइन सकिएको चिज ‘फ्लपी डिस्क’ मा सारेर चोक बजारस्थित कार्यालयबाट नारायणस्थानतिर जाँदै थियौं । त्यसबेला अरू प्रविधि हामीसम्म आइपुगेको थिएन ।

राति ९ बजे आसपास हुँदो हो । टोलीमा बेनुप भट्टराई, नुतन रञ्जितकार, म र अरू कोही साथी पनि थिए सायद । बीच बाटोतिर पुग्दा कसैले हामीलाई पछ्याएजस्तो लाग्यो । कुनै साथीले यसो पछाडि हेरेपछि भन्यो- ‘विशेष प्रहरीको मान्छे हामीलाई पछ्याउँदैछ ।’ हामी अलि सतर्क त भयौं तर पाइला गन्तव्यतिरभन्दा अन्यत्र मोडेनौं ।

अलिअघि पुगेपछि पख्नोस्, पख्नोस् भन्दै ती पछ्याउने व्यक्तिले हामीलाई रोक्न खोजे । नटेरी अघि बढिरह्यौँ । राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागअन्तर्गत रहेर काम गर्ने उनले थप कडा स्वरमा भने, ‘रोकिनु भनेको सुनेन ? कि पेस्तोल नै निकाल्नुपर्ने हो ?’

नरोकिई धर भएन । रोकियौँ । अनि नजिकै आएर उनले भने- ‘कताको यात्रा हो यति राति ?’ उनले हामीलाई राम्ररी चिन्थे । हामी पनि चिन्थ्यौँ । हामीले पत्रिकाको कामले टार्क कम्प्युटर सेन्टर जाँदै गरेको भन्यौँ । त्यहाँ पुगेर पत्रिका छाप्नुअघि चाहिने ‘ट्रेसिङ पेपर प्रिन्ट’ निकाल्नु थियो । प्रिन्ट निकालेपछि भोलिपल्ट बिहानै झापाको बिर्तामोड पुगेर प्रेसमा पत्रिका छापेर ल्याउनु हाम्रो निरन्तरता थियो ।

हाम्रो जबाफ सुनेपछि उनले भने- ‘जे पायो त्यही नछाप्नुहोला, माओवादी आतङ्ककारीलाई उक्साउने खाले कुराहरू पत्रिकामा आयो भने राम्रो हुँदैन । अलि विचार गर्नुहोला ।’

‘त्यस्तो केही पनि छैन । जे भएको हो, त्यही कुरालाई मात्र तथ्यका आधारमा समाचार बनाउने हो,’ हामीले भन्यौं । नजिकिएर कुरा गरिरहेका बेला थाहा पायौं- उनले मदिरा पिएका थिए । त्यसैको सुरमा सायद अलि कडा कुरा गर्दै थिए । पेस्तोलको कुराले अघि नै थर्काइसकेकाले हामीले धेरै लामो कुरा गरिरहन उचित ठानेनौं । बिदा हुन खोज्यौं । उनले भने- ‘अस्ति-अस्तितिरको तपाइँहरूको पत्रिकामा माओवादी आतङ्ककारीको समाचार खोजीखोजी हालेको देखियो, यसलाई माथिबाट पनि राम्रो मानेका छैनन् ।’

यति भनेर उनी फर्किएर आफ्नो बाटो लागे । हामी आफ्नै ।

भोलिपल्ट हाम्रो टिमका अरू पनि भेला भएर रातिको घटनाबारे छलफल भयो । प्रहरी, प्रशासनका हाकिमसँग भेटेर कुरा गर्ने निष्कर्ष निकालियो । हामीले तत्कालीन प्रहरी र प्रशासन प्रमुखसँग भेटेर राति मादक पदार्थ पिएको सुरमा हप्कीदप्की गरेको अनि पेस्तोलको कुरा गर्दै थर्काएको गुनासो गर्‍यौँ । उनीहरूले सम्बन्धित कर्मचारीलाई सम्झाउने प्रतिबद्धता जनाए । तर, उनीहरूले पनि भन्न छाडेनन्, ‘अप्ठ्यारो बेला छ, आतंककारीहरू उत्साहित हुनेगरी समाचार दिने नगरौं ।’ अघिल्लो राति हामीलाई थर्काउने व्यक्ति त्यसको भोलिपल्ट आएर माफी मागेका थिए ।

माओवादी गतिविधि बढ्दैथियो । हामीले गाउँ-गाउँ पुगेर उनीहरूका गतिविधि समेट्ने गरेका थियौँ । उनीहरूले सर्वसाधारणमाथि अनाहकमा गरेका अन्यायपूणर् घटनालाई पनि समाचार बनाउने गरेका थियौँ । पत्रकारिताको धर्मअनुसार सबै सन्तुलित रूपमा प्रस्तुत गर्ने हाम्रो प्रतिबद्धता छँदैथियो ।

तर, यति हुँदाहुँदै पनि हामी स्थानीय प्रशासन, प्रहरी, विशेष प्रहरी भनिने माथिका जस्ता कर्मचारीको तारो बन्ने गरेका थियौँ । कहिलेकाहीँ माओवादीको पनि । त्यसबेला उत्तरी इलामतिर गोरु माग्दा नदिएपछि एक वृद्धको माओवादीले हत्या गरेका थिए । त्यतिखेर जंगलमा बसेर लडाकुहरू गोरुलगायत चौपायाको मासु खान्थे भन्ने चर्चा व्यापक थियो ।

त्यो घटनाको समाचार छाप्यौं । शीर्षक थियो- ‘हलगोरु नदिँदा माओवादीद्वारा वृद्धको हत्या’ । समाचार सही थियो । सबै विवरण तथ्यमा आधारित थिए । तर, ‘यसले जनसमुदायमा नकारात्मक असर पर्ने’ भन्दै माओवादी हामीसँग रिसाए । कतिपयले त ‘भौतिक सफाया’ गर्ने सूचीमा हामीलाई राखेको तर्साउनेखाले सूचना पनि दिए । त्यसबेलाका यस्ता अनेक घटना छन् । कतिपय सानातिना घटना त सम्झनाबाट हराइ पनि सके ।

त्यतिबेला हाम्रो टिममा सुरुमा धर्म गौतम, धीरेन चेम्जोङ, सोमनाथ सुसेली, प्रभाकर प्रधान, विजयशेखर भट्टराई, नूतन रञ्जितकार, विमल प्रधान, मोहनमान श्रेष्ठ र मलगायत थियौँ । ‘सूत्रधारश्री’ को सम्पादकको जिम्मेवारीमा थिएँ । असाध्यै मेहनतका साथ हामीले पत्रिका निकाल्ने गरेका थियौँ । अभावका बीच गुणस्तरलाई कहिल्यै खस्कन नदिने हाम्रो अठोट थियो ।

यही अठोटसँग एकाकार हुनसक्ने टिम पछि विस्तार भयो । त्यसमा बेनुप भट्टराई, उमेश गुरुङ, आशिष राई, नेमिष गौतम, डिल्ली चापागाईंलगायत जोडिएका थिए । एउटा दुर्घटनामा परेर आशिषले हामीलाई छाडेर गए । विमल पनि हामीबीच छैनन् । कम्प्युटरका सबै काम गर्ने ध्रुव खाकी थिए । पत्रिका वितरणलगायत काममा सघाउने भाइ चित्रनारायण ताम्राकार थिए ।

असाध्यै थोरै विज्ञापन हुन्थ्यो । पत्रिका धान्न हम्मेहम्मे पथ्र्यो । त्यसैले हामी केही अर्थ आर्जन हुनेखालका काम पनि गथ्र्यौं । त्यसबाट आएको पैसा पत्रिकामै खर्च हुन्थ्यो । हामीले सन्देशमूलक सडक नाटक गर्ने, केही सानातिना अनुसन्धानमूलक काम गर्नेजस्ता गतिविधि गरेर विभिन्न निकायबाट सहयोग पाउँथ्यौं संस्थागत रूपमा । काम सबैले गरेपनि पारिश्रमिक पाउने कम्प्युटर, वितरणजस्ता काम गर्नेहरू थिए । धेरै रकम प्रेसमा छपाइका लागि खर्च हुन्थ्यो । त्यसका लागि हाम्रो टिमका हामी कतिपय साथीहरूको व्यक्तिगत खर्च पनि हुन्थ्यो ।

पछि टिमका मसहित कतिपय साथीहरू कामका सिलसिलामा इलामबाहिर जानुपर्ने भयो । योसहित आर्थिक अभावसमेतका कारण पत्रिकाले त्यसपछि धेरै निरन्तरता पाउन सकेन । पत्रिका बन्द भएपनि त्यो टिममा रहेर धेरै साथीहरूले आफूलाई दक्ष र परिमार्जित गर्ने मौका पाएका थिए । धेरैजसो काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने सञ्चारमाध्यममा काम गर्न थालिसकेका थिए । जो जता पुगेपनि सबैजसोको एउटा ऊर्जाशील ‘प्लेटफर्म’ का रूपमा सूत्रधारश्री थियो । अझै पनि भेट हुँदा कुराकानीमा हामीबीच छुट्दै नछुट्ने पाटो सूत्रधारश्रीकालीन समयको हुने गरेको छ ।

पत्रिका निकाल्दाको समय प्रायःजसो महिनामा केही दिन गाउँतिरको भ्रमण हुन्थ्यो टिमको । कहिले माओवादीले पूर्वको शान्तिपुरमा सुराकी भन्दै ‘भौतिक सफाया’ गरेको घटनाका लागि अनि कहिले पश्चिमको जितपुर क्षेत्रमा तालिम गरिरहेको रिपोर्टिङ गर्न ।

एकपटक जितपुरको नवमीभन्दा अलि तल ठूलै संख्यामा माओवादीको टोली बसेको खबर आयो । सल्लाह गरेर हाम्रो टोली त्यतातिर लाग्यो । एकखाले डर त छँदैथियो, प्रहरी-प्रशासनको । तैपनि हामी गयौं ।

बन्दुक बोकेका, छापामारको पोसाक लगाएका थुप्रै बसेका थिए । त्यस टोलीका कमान्डर खाइलाग्दा देखिने ‘मंगल’ उपनामका कोही थिए । उनी र अरूसँग पनि हामीले उनीहरूको विगत, ‘जनयुद्ध’मा लाग्नुका कारण जस्ता अनेक विषयमा कुरा गर्‍यौँ । पछि त्यो विषयमा समाचार प्रकाशन भयो ।

स्थलगत रूपमा गरिएको विस्तृत रिपोर्टिङ,  हतियारधारी माओवादी लडाकुका तस्बिर अनि उनीहरूसँगको अन्तरंग कुराकानी प्रकाशन भएपछि प्रहरी-प्रशासनको चासो झन् बढ्यो । हामीलाई उनीहरूबारे सूचना दिनसमेत भनियो । हाम्रो काम त्यो थिएन । दिएनौं । माओवादीले गर्ने गरेका ‘कारबाही’का सूचना सम्पर्क सूत्रबाट हामीकहाँ चाँडै आइपुग्थे । समाचारका रूपमा प्रस्तुत गर्थ्यौं । यही कारणले पनि हामीमाथि ‘माओवादीलाई सघाएको’ भन्ने आरोपसमेत लागेको थियो ।

जितपुरमा भेटिएका ती कमान्डरको अलि समयपछि अन्यत्रै सरुवा भएको भन्ने खबर आयो । त्यसको केही महिनापछि उनी र अरू केही छापामार मारिएको खबर केही माओवादी कार्यकर्ता (लडाकु) ले हामीलाई दिएका थिए ।

त्यतिबेलासम्म इलाममा पत्रकारिता पहिलेभन्दा अलि सहज भइसकेको थियो प्रविधिका हिसाबले । नत्र पहिले समाचार संकलन गर्‍यो, भेटेसम्म ‘ए-फोर’ पानामा अक्षर खिपेर समाचार लेख्यो । अनि फ्याक्स गर्‍यो गर्ने चलन थियो । तत्काल पठाउनुपर्ने समाचार लेखिसकेर फ्याक्स गर्न जाँदा त्यसबेला टेलिफोन र फ्याक्स सेन्टर सञ्चालन गरेका मनोज ताम्राकार भन्थे, ‘भर्खर बिजुली गयो, छाडेर जानुस् आएपछि पठाइदिन्छु ।’

निरूपाय भएर फर्किनुपथ्र्यो । वैकल्पिक ऊर्जाको उपलब्धता थिएन । कहिलेकाहीं समाचार पठाउँदापठाउँदै फ्याक्स मेसिनमा पाना आधा छिरिसकेपछि बिजुली जान्थ्यो । काम बनेन तर फ्याक्स मेसिनले निकाल्ने बिलमा पैसा चढिसकेको हुन्थ्यो । यस्ता हैरानी कति-कति ।

अलि लामा खाले समाचार, फिचर भने लाइनवाला कापीमा लेखेर आफूले काम गर्ने संस्थाको काठमाडौंस्थित मुख्यालयमा कुरियरमार्फत् पठाउनुपर्थ्यो । इलाममा फोटो धुलाउने ल्याब नआउँदासम्म क्यामराले खिचेर, रिल निकालेर प्रिन्ट गर्न बिर्तामोड पठाउनुपर्थ्यो । अनि, आएपछि मात्र फोटोसहितका समाचार पठाउन पाइन्थ्यो । झापामा पनि ल्याब नआउँदाका बेला अग्रजहरूले विराटनगरबाट फोटो धुलाएर ल्याउने गर्थे । करिब तीन दशकअघि ती सुरुआती दिनका यस्ता कुरा प्रविधिको सहजता भएको यो बेला कथाजस्तै लाग्छ ।

ऊर्जामय ती दिनमा मिलेर पत्रकारिता गर्दाका अनेक अनुभूति छन् । कतिपय रमाइला अनि कतिपय कष्टपूर्ण पनि । एक दिन माइखोलामा पिकनिकजस्तै गरी नयाँवर्ष मनाउने सल्लाह भएको थियो । फिक्कलतिरबाट प्रभाकर प्रधानसहितको टोली आउने अनि सदरमुकामबाट यताको टिम गएर माइखोलामा भेटेर रमाइलो गर्ने निधो भएको थियो । २०५९ वैशाख १ गतेलाई स्वागत गर्ने यस्तो योजना थियो ।

अघिल्लै दिनदेखि अलि बिसञ्चो भएकाले म चाहिँ जान सकिनँ । साथीहरूले धेरै कर गरिरहेका थिए । जान मन हुँदाहुँदै पनि स्वास्थ्यले साथ दिएन । घरमै सुतिरहेको थिएँ । मन भने माइखोलातिरै थियो । नयाँवर्षको पहिलो दिन, साथीहरू उता, आफू यता । मन यसै उदास भइरहेका बेला मध्याह्नतिर विजयशेखरले निकै अतालिँदै फोन गरे, ‘खत्तम भयो नि दाइ, माइखोलामा डुबेर आशिष राई बिते ।’

(नेपाल पत्रकार महासंघ इलाम शाखाले प्रकाशन गरेको पुस्तकबाट)